|
 |
| (GMT+08:00)
2005-04-21 19:49:06
|
 |
|
Twórczości Orzeszkowej
CRI
W powieściach i nowelach pisanych w drugiej połowie życia Orzeszkowa nigdy nie rezygnowała z dydaktyzowania, tyle że ów dydaktyzm nie wyrażał się w tak ostentacyjnych kształtach, a wyrazistość tezy niezbyt szkodziła poetyce realistycznej. W kilku utworach pisanych ok. 1880 r. analizowała "gasnące siły" pokolenia młodzieży, które w atmosferze represji politycznych po 1863 r. zaraża się nihilizmem narodowym lub radykalizmem socjalnym (Sylwek Cmentarnik 1879, Widma 1880, Zygmunt Ławicz i jego koledzy 1881, Bańka mydlana 1882).
W powieściach z życia ludu białoruskiego, bliskich naturalistycznym studiom "z natury", ukazywała dramaty społeczne swojego czasu. W Nizinach (1884) przedstawiła tragedię wyrobnicy z folwarku, matki nieślubnych chłopców, bezbronnej wobec łajdackiego adwokata, który wyłudził od niej oszczędności całego życia, obiecując uwolnienie jednego z jej synów z wojska. W Dziurdziach (1885) opisała ponurą zbrodnię, popełnioną po pijanemu przez zabobonnych chłopów na kobiecie posądzonej o czary.
W Nad Niemnem (1887), najgłośniejszej swej powieści, przypominającej atmosferą i optymistycznym finałem Pana Tadeusza Mickiewicza, przedstawiła panoramę życia ziemiaństwa i schłopiałej szlachty zagrodowej. Umieściła tę wizję na tle nadniemeńskiej przyrody, zakorzeniła ją w kulturze pieśni, pracy i ładu moralnego zagrodowców oraz w demokratycznych i patriotycznych przesłaniach r. 1863, a ożywiła nadzieją odrodzenia narodowego.
Wbrew pesymistycznym opiniom o rzeczywistości, wyrażanym w utworach wcześniejszych, poprzez motyw mezaliansu (panna z familii ziemiańskiej wyjdzie za zagrodowca) zakończyła fabułę pojednaniem obu środowisk ku obopólnemu pożytkowi i dobru ojczyzny. W kolejnym utworze o drobnej szlachcie - powieści Bene nati (1891) - nie powtórzyła jednak krzepiącej oceny tego środowiska.
W drugiej wybitnej powieści - Chamie (1888) - zdaniem niektórych recenzentów przypominającej atmosferą moralną utwory Lwa Tołstoja, rolę pierwszoplanową odgrywa zaufanie pisarki do sacrum ludowej mądrości i etyki, ucieleśnionej tu w rybaku znad Niemna. Sekunduje jej nieufność do cywilizacji miejskiej, manifestowana także w wielu innych utworach Orzeszkowej. Jest to utwór o miłości i litości, ale także o tragedii wyobcowania, którego ofiarą okaże się neurasteniczka, zatruta miazmatami tej cywilizacji.
Na plon ostatniego 15-lecia twórczości Orzeszkowej składają się takie powieści, jak Dwa bieguny (1893), Pieśń przerwana (1894), Australczyk (1895), Argonauci (1899) i Anastazja (1902), "dwugłos korespondencyjny" Ad astra (1903 - pisany wespół z Tadeuszem Garbowskim) i kilka zbiorów nowel (Melancholicy 1896, Iskry 1898, Chwile 1901, Przędze 1903). Formułowała tu refleksje o niepokojących ją problemach schyłku wieku.
Były to m. in. problemy "kołderki cywilizacji" (tak określiła blichtr kulturowy w noweli Liść uschły w tomie Iskry), dekadentyzmu i "argonautyzmu", tj. ucieczek po "złote runo" z kraju, w którym jest cierpienia więcej niż gdzie indziej. Na tym tle staczała walkę z "emigracją zdolności" i w 1899 r. potępiła Conrada za to, że oddał zasobnej Anglii swoją "zdolność twórczą". Do końca pozostała budzicielką sumień i orędowniczką literatury jako służby społeczeństwu.
|
|
|
