Informacje ogólne

Stolica: Waszyngton
Powierzchnia: lądowa 9,2 mln km2 (z wodami wewnętrznymi ? 9,4 mln km2, terytorialnymi ? 9,8 mln km2), 4 miejsce w świecie po Federacji Ros., Kanadzie i Chinach
Ludność: 267,9 mln mieszk. (1997)
Język urzędowy: angielski
Jednostka monetarna: dolar amerykański
Święto narodowe: 4 lipca (rocznica ogłoszenia Deklaracji niepodległości 1776)
Podział administracyjny: 50 autonomicznych stanów i stołecznego Dystryktu Kolumbii
Granica: z Kanadą i Meksykiem; granica z Kanadą biegnie wzdłuż 49°N, a następnie poprzez Wielkie Jeziora i Rz. Św. Wawrzyńca, stanu Alaska ? wzdłuż 140°W; granicę z Meksykiem stanowi na znacznej długości rz. Rio Grande; od Federacji Rosyjskiej Stany Zjednoczone oddziela Cieśn. Beringa (szer. 35?86 km); łączna długość granic lądowych wynosi ponad 12 tys. km, mor. ? ok. 20 tys. km Pod administracją Stanów Zjednoczonych znajdują się wyspy: Wyspy Dziewicze na M. Karaibskim, Guam, Mariany Pn., Midway, Samoa Amerykańskie i Wake na O. Spokojnym; państwami stowarzyszonymi ze Stanami Zjednoczonymi są: Portoryko, Federacja Mikronezji, Wyspy Marshalla

Informacje polityczne

Głowa państwa: George W. Bush
Szef rządu: George W. Bush
Izba wyższa parlamentu: Senat (Senate)
Izba niższa parlamentu: Izba Reprezentantów (House of Representatives)
Partie: Partia Republikańska (RP), Partia Demokratyczna (DP) 

Ludność

Stany Zjednoczone, trzeci pod względem liczby ludności, po Chinach i Indiach kraj świata, zamieszkują Amerykanie urodzeni w Stanach Zjednoczonych, gł. potomkowie imigrantów z różnych krajów świata, Amerykanie urodzeni poza granicami Stanów Zjednoczonych (1,3% ludności, 1990) oraz współcześni imigranci (7,9% ogółu mieszkańców). Imigranci w początkowym okresie kolonizacji pochodzili gł. z W. Brytanii, Holandii oraz Hiszpanii, w późniejszym ? z Niemiec i krajów skand., w końcu XIX w. również z pd. i wsch. Europy, w tym z ziem polskich. Największe nasilenie imigracji wystąpiło w 2. poł. XIX w. i pocz. XX w., kiedy do Stanów Zjednoczonych przybywało od kilkuset tys. do 1 mln osób rocznie; w okresie 1820?1990 przybyło ponad 55 mln osób, najwięcej z Niemiec (7 mln), Włoch (5,3 mln), W. Brytanii (5,1 mln), Irlandii (4,7 mln) i Meksyku (2,8 mln) oraz krajów środk.-wsch. Europy. Od XVII w. zaczął się napływ ludności czarnej ? niewolników przywożonych z Afryki (1750?1800 ok. 1 mln osób), od poł. XIX w. ? Azjatów, gł. Chińczyków i Japończyków.

Wprowadzone 1921 ustawy imigracyjne ograniczyły napływ cudzoziemców do ok. 150 tys. osób rocznie; 1992 przyjęto 974 tys. imigrantów, gł. z Meksyku, Wietnamu i Filipin; szacuje się, że nielegalnie przekracza granicę Stanów Zjednoczonych do 1 mln osób rocznie, najwięcej z Meksyku. Imigracja wpłynęła na b. szybki wzrost liczby ludności; w okresie od 1790 (pierwszy spis powszechny) do 1993 liczba ludności wzrosła prawie 66 razy, z 3,9 mln do 258 mln. Konsekwencją imigracji jest również duże zróżnicowanie rasowe i etniczne społeczeństwa amerykańskiego. Ludność biała (pochodzenia eur.) stanowi ok. 83,5% ogółu mieszk., czarna (potomkowie niewolników oraz późniejsi imigranci z Antyli, gł. z Haiti) ? 12,4% (ponad 30 mln), latynoamer. (różnych ras) ? 9,5%, pochodzenia azjat., w tym mieszkańcy Hawajów ? 3,3% (1992); liczbę ludności autochtonicznej Indian oraz Eskimosów i Aleutów zamieszkujących Alaskę ocenia się na ok. 2,1 mln. Amerykanie pochodzenia eur. tworzą największe skupiska w stanach nadatlantyckich, przyjeziornych i zach., pochodzenia latynoskiego ? w pd.-zach. (gł. Nowy Meksyk, Teksas, Kalifornia, Floryda ? miejsce osiedlania się współcz. imigrantów z Kuby), azjat. ? w stanach pacyficznych (zwł. Kalifornii) oraz Hawajach, gdzie najwięcej jest Amerykanów pochodzenia jap., a autochtoni polinezyjscy stanowią ok. 14,1% mieszk. archipelagu. Ludność murzyńska zamieszkuje tradycyjnie stany pd. i pd.-wsch., gł. Missisipi (ok. 36% ogółu ludności), Karolinę Pd. i Pn., Luizjanę, Georgię i Alabamę; duże skupiska Murzynów powstały w miastach przem. nad Wielkimi Jeziorami (Chicago, Detroit), na wybrzeżu atlantyckim, a zwł. w Filadelfii, Nowym Jorku (gł. dzielnica Harlem) i Waszyngtonie oraz w Kalifornii. Większość ludności tubylczej, Indian, mieszka w rezerwatach, utworzonych w końcu XIX w. w stanach zach., gł. w Arizonie, Nowym Meksyku, Kalifornii, Montanie; największe z rezerwatów to: Navajo (na pograniczu Arizony i Utah), Cherokee oraz Creek w Oklahomie; część ludności indiańskiej opuściła po 1950 rezerwaty i osiedliła się w miastach, gł. w stanie Nowy Jork.

Ludność Stanów Zjednoczonych charakteryzuje się b. dużym zróżnicowaniem rel. ? ok. 120 wyznań, z tego kilka o dużej liczbie wyznawców. Chrześcijanie stanowią 86,6% (szacunek, 1993) ogółu społeczeństwa (w tym protestanci ? 51%, katolicy ? 26,3%, anglikanie, prawosławni), wyznawcy judaizmu ? 1,8%, muzułmanie ? 1,9% oraz hindusi, buddyści i in.; z żadną religią nie identyfikuje się 7,5% ludności, 0,2% ? deklaruje się jako ateiści. Protestanci są podzieleni na wiele odłamów i sekt, najliczniejsi są baptyści (ok. 35 mln wyznawców, 1991), metodyści (14 mln) i luteranie (ok. 6 mln), poza tym adwentyści (zwł. Adwentyści Dnia Siódmego, prezbiterianie, kalwini, mormoni, mennonici i in. Wyznawcy poszczególnych kościołów protest. tworzą wyraźne skupiska, związane z grupami etnicznymi; baptystami i metodystami są gł. Amerykanie pochodzenia anglosaskiego oraz Murzyni, luteranami (najliczniejsi w pn. części kraju) ? potomkowie imigrantów pochodzących z Niemiec i krajów skand.; mormoni tworzą duże gminy wyznaniowe w Utah, wsch. Nevadzie i pd. Idaho. Katolicy przeważają w zach. części kraju oraz na pd. Teksasu i Luizjany, na terenach kolonizowanych przez Hiszpanów i Francuzów, liczni są również w stanach pn.-wsch., gdzie mieszka duża liczba ludności pochodzenia wł., irl. i polskiego. Z innych wyznań większe skupiska tworzą jedynie Żydzi (największe w dzielnicach Nowego Jorku: Bronx i Queens) oraz buddyści (chiń. dzielnice miast, zwł. zach. wybrzeża).

Strukturę wiekową ludności Stanów Zjednoczonych do ok. poł. XX w. cechowała przewaga roczników młodych, występowała również większa liczba mężczyzn niż kobiet; 1910 na 100 kobiet przypadało 106 mężczyzn, w latach 40. ? 101 mężczyzn. Malejący przyrost naturalny (w latach 60. ? ok. 10? rocznie, 80. ? ok. 7?, 1993 ? 6,8?) i wydłużający się czas życia (mężczyźni ? 72 lata, kobiety ? 79 lat) wpływają na proces starzenia się społeczeństwa. W 1993 poniżej 14 lat miało 22% ludności, od 15 do 64 lat ? 65,3%, ponad 64 lata ? 12,7%; zmieniła się struktura płci: na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet. Struktura wiekowa i płci są zróżnicowane etnicznie i regionalnie; długość życia jest najkrótsza wśród ludności murzyńskiej (mężczyźni ? 66 lat, kobiety ? 74 lata), najdłuższa na Hawajach (odpowiednio 74 i 81 lat); na Florydzie, tradycyjnym miejscu osiedlania się emerytów, aż 18,6% ludności ma powyżej 64 lat, na Alasce ? 4%. Stany Zjednoczone są krajem o małej średniej gęstości zaludnienia ? 27 mieszk. na km2 (1993). Rozmieszczenie ludności jest b. nierównomierne; na wsch. od Missisipi, na obszarze stanowiącym ok. 26% pow. kraju, mieszka ok. 60% ludności. Najgęściej są zaludnione wybrzeża pn.-wsch., a zwł. stany: New Jersey (391 mieszk. na km2), Rhode Island (319 mieszk. na km2), Massachusetts, Nowy Jork oraz Connecticut i Maryland, ponadto rejon Wielkich Jezior, dolina Missisipi, wybrzeże Kalifornii, Floryda, pd.-wsch. Teksas oraz Hawaje (gł. wyspa Oahu). Najrzadziej zaludnione obszary to: Alaska (0,4 mieszk. na km2), stany położone w Kordylierach: Montana (2 mieszk. na km2), Wyoming (ok. 2 mieszk. na km2) i Nevada, a także pn. stany prerii: Dakota Pn. i Południowa. Na gęstość zaludnienia poszczególnych stanów mają wpływ migracje wewn.; do lat 50. najszybciej wzrastała liczba ludności w przem. stanach pn.-wsch. i nad Wielkimi Jeziorami, gdzie napływała ludność z pd. i środk. regionów; od lat 60. i 70. gł. kierunkami migracji wewn. stały się stany pd. (zwł. Floryda, Teksas) i zach. (Kalifornia).
Stany Zjednoczone są krajem o wysokim stopniu urbanizacji; do lat 20. utrzymywała się przewaga ludności wiejskiej; industrializacja oraz mechanizacja rolnictwa spowodowała masową migrację ze wsi do miast i b. szybki wzrost ludności miejskiej: 64% ? 1950, 73,6% ? 1970, 75,2% ? 1992. Najwyższy stopień urbanizacji mają: Dystrykt Kolumbii (100% ludności miejskiej), Kalifornia (93%), Rhode Island, Nowy Jork i Connecticut, znacznie niższy od średniej krajowej ? stany roln. prerii (Dakota Pn. i Pd., Nebraska) i stany pd. (Alabama, Missisipi), gdzie w miastach mieszka 50?60% ogółu ludności. Ponad 75% ludności miejskiej skupia się w wielkich aglomeracjach, zw. regionami metropolitalnymi. W 1993 w Stanach Zjednoczonych było 40 regionów metropolitalnych o liczbie ludności powyżej 1 mln i tylko 9 miast milionowych (granice adm. miast od lat nie ulegają zmianie): Nowy Jork (7,3 mln mieszk.), Los Angeles (3,5 mln), Chicago (2,8 mln), Houston (1,7 mln), Filadelfia (1,6 mln) oraz San Diego, Detroit, Dallas i Phoenix (po ok. 1 mln); największym zespołem miejskim jest Nowy Jork (ok. 8,6 mln mieszk.), wraz z przyległymi zespołami miejskimi tworzy region metropolitalny: Nowy Jork?Northern New Jersey?Long Island, w którym mieszka ponad 19 mln osób. Postępujący od lat 50. proces dekoncentracji dużych miast (spadek zaludnienia w centrum, a jej wzrost na peryferiach) spowodował rozrost terytorialny miast, zwł. strefy peryferyjnej (suburbiów), charakteryzującej się niską, przeważnie jednorodzinną zabudową; wyludniające się centr. dzielnice Nowego Jorku, Chicago, Detroit, Filadelfii, Pittsburgha, Waszyngtonu i in. pełnią funkcje adm. i handl.-usługowe, a opuszczone stare dzielnice mieszkaniowe są zajmowane przez niezamożną ludność murzyńską i imigrantów. W wyniku rozwoju przestrzennego miast wykształciły się wielkie regiony metropolitarne, w których strefy podmiejskie poszczególnych miast i zespołów miejskich łączą się ze sobą. Na wybrzeżu atlantyckim powstał zurbanizowany pas, zw. Megalopolis, ciągnący się na dł. ok. 800 km od Bostonu przez Providence, Nowy Jork, Filadelfię, Baltimore do Waszyngtonu i zamieszkany przez ok. 50 mln ludzi. Podobny region tworzy się w Kalifornii (San Francisco?Los Angeles?San Diego), w rejonie Wielkich Jezior (Chicago?Pittsburgh) i na Florydzie (Miami?Jacksonville). W latach 80. najszybciej rozwijały się miasta i zespoły miejskie w stanach pd., a zwł. Phoenix (wzrost liczby ludności o 30%), Dallas?Fort Worth i Atlanta; w atrakcyjnych pod względem klim. regionach Florydy, Arizony i Kalifornii powstały miasta zamieszkane prawie wyłącznie przez rencistów i emerytów.

Struktura zatrudnienia ludności Stanów Zjednoczonych jest typowa dla krajów wysoko rozwiniętych; powoli zwiększa się liczba ludności zawodowo czynnej zatrudnionej w usługach, gł. w handlu, finansach, ubezpieczeniach i administracji (1980 ? 66,2%, 1993 ? 72,9%), maleje w przemyśle i budownictwie (1980 ? 30,9%, 1993 ? 24,4%) oraz w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie (odpowiednio 2,9% i 2,7%). Recesja gosp. spowodowała wzrost poziomu bezrobocia z 5,2% zawodowo czynnych (1989) do 6,7% (8,7 mln osób, 1993). Poziom życia społeczeństwa jest zróżnicowany regionalnie i etnicznie; średni roczny dochód osobisty wynosi 18,2 tys. dol., najwyższy w Connecticut (ok. 24 tys.), New Jersey (ok. 23 tys.), Dystrykcie Kolumbii, Massachussetts i na Alasce, najniższy w Missisipi (11 tys.), Utah, Wirginii Zach., Arkansas i Luizjanie; 1992 dochody poniżej granicy ubóstwa (ok. 3,5 tys. dol. rocznie na członka rodziny) miało ponad 14% ludności, w tym najwięcej Murzynów i Latynosów. 

Gospodarka

 Stany Zjednoczone są krajem wysoko rozwiniętym o największym produkcie krajowym brutto w świecie ? 6260 mld dol. (25% produktu świat., 1993), na 1 mieszk. ? 24 302 dolary. Dominującą pozycję w gospodarce światowej Stany Zjednoczone utrzymują od końca XIX w., kiedy ich produkcja przem. osiągnęła największą wartość; w latach 40. przemysł amer. wytwarzał ok. 60% produkcji krajów kapitalist., w 50. ? ok. 50%. Od lat 60. udział Stanów Zjednoczonych w produkcji świat. powoli maleje (w latach 70. wynosił ok. 40%), zwiększa się natomiast ? krajów EWG, a zwł. dynamicznie rozwijających się krajów azjat., gł. Japonii. Tempo wzrostu gospodarki amer. jest niewielkie; w okresie 1981?85 produkt krajowy brutto powiększał się o 2,6% rocznie, 1986?90 ? o 2,8%, 1992 ? zaledwie o 2,3, 1993 ? 3,2%. Gospodarka amer. charakteryzuje się wielką koncentracją kapitału i produkcji. Branżowe i ponadbranżowe koncerny wytwarzają ok. 70% produkcji przem. w kraju, kontrolują handel wewn., rynek finansowy, a zwł. obrót papierami wartościowymi; są również gł. eksporterami kapitału prywatnego. Największe koncerny amer. są związane z przemysłem samochodowym (General Motors ? wartość obrotów 133 mld dol., 1. miejsce w świecie ? 1992, Ford Motor ? ok. 101 mld dol., Chrysler), paliwowym (Exxon ? 103 mld dol., 3. miejsce w świecie, oraz Mobil, Texaco, Chevron, Amoco), elektr. i elektron. (General Electric ? 62 mld dol., IBM ? ok. 65 mld dol.), chem. (Dow Chemical, Du Pont) oraz spoż. (Coca Cola ? wartość obrotów ok. 59 mld dol., Philip Morris ? 50 mld), lotn. (Boeing); przedsiębiorstwa handl.: Wall Mart Stories (obroty ok. 61 mld dol.) i Sears Roebuck utrzymują sieć sprzedaży we wszystkich prawie stanach. W okresie po II wojnie świat. zwiększał się stale eksport kapitału amer.; wartość bezpośrednich prywatnych inwestycji amer. za granicą na pocz. lat 90. osiągnęła ponad 480 mld dol. i była największa w krajach EWG (ok. 200 mld dol.), Kanadzie (ok. 68 mld dol.) oraz krajach Ameryki Łac.; rosła również wartość inwestycji zagr. w Stanach Zjednoczonych (420 mld dol.), gł. zachodnioeur., jap., kanad., a od niedawna również koreańskich. Stany Zjednoczone posiadają największe w świecie zasoby złota (ok. 262 mln uncji), duże rezerwy dewizowe (ok. 62 mld dol.) oraz zasoby pieniężne (1230 mld dol., 1993) zgromadzone w bankach komercyjnych (największe: Citicorp ? wartość depozytów ok. 138 mld dol., Bank America Corporation, Chase Manhattan Corporation, Security Pacific, Chemical Banking) i federalnych (Federal Reserve System, obejmuje 12 banków federalnych); dolar amer. jest jedną z podstawowych walut międzynar. systemu monetarnego. W gospodarce amer. nasilają się procesy typowe dla okresu postindustrialnego, charakteryzujące się dynamicznym rozwojem usług i wzrostem ich udziału w produkcie krajowym brutto, przy jednocześnie zmniejszającym się udziale przemysłu i rolnictwa. W 1991 71,7% produktu krajowego brutto wytworzyły usługi, zwł. sektor finansowy (18%) i handel (ok. 16%), 26,4% ? przemysł wraz z budownictwem, 1,9% ? rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo. Regionami o największej koncentracji kapitału, produkcji i usług pozostają stany pn.-wsch. (gł. Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Illinois, Michigan), wytwarzające ok. 25% (1990) produktu krajowego brutto (1970 ich łączny udział wynosił 41%). Wzrasta znaczenie stanów zach., zwł. Kalifornii (14% produktu krajowego brutto) z rozwijającym się nowocz. przemysłem i intensywnym rolnictwem oraz stanów południowych. 13 stanów pd., zw. Sun Belt, miało w ostatnich latach najwyższe tempo rozwoju (zwł. Teksas, Floryda, Arizona, Georgia i Luizjana), co jest związane z nowymi inwestycjami w przemyśle przetwórczym (petrochem., elektron., zbrojeniowy i rolno-spoż.) i turystyce, która stała się jednym z najpoważniejszych źródeł dochodu regionu południowego. W latach 80. większość nakładów inwestycyjnych przeznaczano na budownictwo, przemysł (zwł. elektron., zbrojeniowy i kosm.), dalszą rozbud. sieci transportowej oraz zaplecza nauk.-technicznego. W latach 80 i pocz. lat 90. systematycznie powiększał się deficyt budżetowy państwa, 1993 wynosił 281,1 mld dolarów.