|
 |
| (GMT+08:00)
2004-06-07 17:18:38
|
 |
|
Polska
CRI
POLSKA, Rzeczpospolita Polska, państwo w środk. Europie, nad M. Bałtyckim
Informacje ogólne
Stolica: Warszawa
Powierzchnia: 312 685 km2 (9. miejsce w Europie)
Ludność: 38,7 mln mieszk. (1999, 8. miejsce w Europie)
Język urzędowy: polski
Jednostka monetarna: złoty
Święta narodowe: 3 maja ? Święto Narodowe Trzeciego Maja (uchwalenie 1791 konstytucji), 11 listopada ? Narodowe Święto Niepodległości (odzyskanie 1918 niepodległości)
Podział administracyjny: 16 województw, 373 powiaty
Granica: z Federacją Ros. (obwód kaliningradzki), Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami, Niemcami. Długość granicy państw. 3582 km, w tym granica mor. ? 528 km, granice wzdłuż rzek (gł. Bug i Odra) ? 1285 km.
Ludność
Zaludnienie do początków XX w.
Podstawą szacunków zaludnienia Polski do końca XVIII w. są wykazy podatkowe (świętopietrza, łanowego, pogłównego, podymnego); uzyskiwane na tej podstawie liczby mają jedynie wartość orientacyjną. Dla XIX w. dysponuje się wprawdzie spisami powszechnymi (w Królestwie Pol. dopiero z 1897), ale i ta statystyka nie jest dokładna.
Liczbę mieszkańców ziem pol. (łącznie z Pomorzem Zach.) ok. 1000 szacowano w wielkim przybliżeniu na ok. 1?1,3 mln, a średnią gęstość na 4,5?5,0 osoby/km 2; 1990 liczby te zostały zakwestionowane przez T. Ładogórskiego, który szacuje ludność całego kraju na ok. 2?2,2 mln mieszkańców (?), a średnią gęstość zaludnienia na ok. 8,0?8,6 osoby/km2. Rozwój gospodarki rolnej i hod., od końca XI w. kolonizacji wewn., a od XIII w. także napływ osadników z Zachodu sprzyjały urbanizacji kraju i powiększaniu się liczby ludności; przyrost ten był hamowany klęskami elementarnymi (nieurodzaje, głody, zarazy), wyniszczającymi wojnami i bardzo wysoką umieralnością niemowląt i dzieci. W 1000?1340 ludność Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza zwiększyła się o ok. 80%, z 0,7 do 1,25 mln. W odróżnieniu od zach. Europy, dotkniętej w XIV w. ogólnym regresem gosp. i wyludnionej przez epidemię dżumy (?czarna śmierć"), w Polsce nastąpił dalszy rozwój osadnictwa i intensyfikacja procesów urbanizacyjnych, trwająca nieprzerwanie aż do końca XVI w.; liczba ludności powiększyła się również wskutek unii z Litwą 1385 i przyłączenia 1466 Prus Król. wraz z Warmią, co spowodowało spore zróżnicowanie średniej gęstości zaludnienia (na Litwie tylko ok. 5 osób/km2). Na przeł. XV i XVI w. w całym państwie pol.-litew. mieszkało zapewne ok. 7,5 mln ludności. W XVII w. centr. ziemie Korony objęła stagnacja gosp., którą pogłębiły wojny i epidemie 1624?25 i 1629?30, co doprowadziło do spowolnienia rytmu rozwoju zaludnienia (przyrost ok. 0,3% rocznie). W poł. XVII w. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 11 mln ludności, ale liczne wojny i następujące po nich masowe epidemie 1651?64 oraz straty terytorialne na wsch. przyniosły blisko 30% ubytku ludności. Stopniowy jej przyrost w ostatnich dziesięcioleciach XVII w. gwałtownie zahamowały działania wojenne 1700?21 i epidemie 1708?09. Po ich ustaniu ludność kraju aż do II rozbioru (1793) powiększała się, szczególnie szybko w 2. poł. XVIII w. W przededniu I rozbioru 1772 państwo zamieszkiwało ok. 14 mln mieszkańców, przy średniej gęstości zaludnienia ok. 19 osób/km 2.
W XIX w. nastąpił szybki przyrost ludności, czemu sprzyjał przede wszystkim znaczny wzrost produkcji zbożowej i coraz powszechniejsza uprawa ziemniaka, likwidujące chroniczne niedożywienie. Rozwój medycyny (szczepienie ospy) i postęp w higienie (rozpowszechnienie mydła, inwestycje wodociągowo-kanalizacyjne w większych miastach) wpłynęły na zmniejszenie śmiertelności ogólnej, a zwł. niemowląt, co przy utrzymującej się wysokiej płodności zaowocowało w końcu stulecia rewolucją demograficzną. W 1811 ludność Księstwa Warsz. wynosiła ok. 4330 tys.; 1820 liczbę ludności Królestwa Pol. można szacować na ok. 4150 tys., Galicji na ok. 4500 tys., Wielkiego Księstwa Pozn. na ok. 1070 tysięcy. Zaludnienie poszczególnych dzielnic zmieniało się w XIX w. nierównomiernie: 1846?1911 największy jego przyrost nastąpił w Królestwie Pol., mniejszy w Galicji, najmniejszy w Poznańskiem.
Liczba ludności zajmującej się gł. rzemiosłem i handlem w monarchii wczesnopiastowskiej nie przekraczała zapewne kilku procent wszystkich mieszkańców. Blisko 700 lokacji miast XIII?XV w. przyspieszyło procesy urbanizacyjne Korony pol. ? 1500 mieszczanie stanowili już ok. 17%, a 1580 ok. 23?27% ogółu ludności. Późniejszy regres gosp., wojny i zniszczenia wyludniły miasta, których ludność po potopie szwedz. zmniejszyła się 1662 o ok. 18%. U schyłku XVIII w. w 862 miastach (w granicach po I rozbiorze) zamieszkiwało ok. 18% wszystkich mieszkańców Korony. Na Litwie ok. 1500 istniało niewiele ponad 70 miast i dopiero intensywna akcja lokacyjna, zwł. w 2. poł. XVI w., spowodowała, że u schyłku XVIII w. mieszczanie stanowili tam 12,4%. Zniesienie poddaństwa w początkach XIX w. i rozwój przemysłu wpłynęły na coraz liczniejsze migracje ze wsi do miast; szczególne nasilenie procesów urbanizacyjnych nastąpiło 1870?1914; powstawały nowe ośr. przem. oraz górnośląska konurbacja przem., liczba ludności największych zespołów miejskich powiększyła się w tym okresie blisko 3 razy (w Warszawie i Katowicach 5 razy); w Królestwie Pol. ludność miejska 1827?97 wzrosła z 21,5% do 30%, w zaborze prus. 1890 stanowiła ona 29%, w Galicji 1900 tylko 18,1%.
Pełna struktura społ. Korony jest znana nieco dokładniej dla 2. poł. XVI w., kiedy to 2/3 społeczeństwa stanowili chłopi, ok. 23?27% mieszczanie, szlachta ok. 10%, co jednak wydaje się szcunkiem zawyżonym, i ok. 0,2% duchowieństwo; stan ten z niewielkimi zmianami przetrwał do końca XVIII w. W XIX w. pojawiły się: burżuazja, inteligencja i robotnicy, którzy w końcu XIX w. stanowili w Wielkim Księstwie Poznańskim i na Pomorzu Gdańskim ponad 21%, w Królestwie Pol. ponad 15%, w Galicji ok. 9%. Od połowy XIV w. Polskę zamieszkiwało ok. 30% ludności rus.; przyłączenie Inflant (1561) i unia lubel. (1569) spowodowały wzrost do ok. 50% ludności niepol., w której 40% stanowili Litwini, Rusini (Białorusini i Ukraińcy), Żydzi, Niemcy i inni; w poł. XVII w. odsetek Polaków w Rzeczypospolitej wynosił tylko ok. 40. W końcu XVIII w. ludność wyznania rzymskokatol. stanowiła ponad 53% ogółu, grekokatol. ok. 30%, mojżeszowego 10,5%, prawosł. 3,5%, protest. (bez Gdańska) 1,5%; sto lat później w 3 dzielnicach zaborowych odpowiednio 62,7%, 16,8%, 11,7%, 3,2%, 5,3% (inne wyznania 0,3%).
Cezary Kuklo
Zaludnienie w XX w. Polska jest krajem prawie jednolitym narodowościowo (mniejszości nar. ? ok. 1,5 mln, gł. Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Czesi i Słowacy, Litwini, Żydzi, Cyganie) i religijnie ? przeważają rzymskokatolicy (ok. 35 mln); ponadto prawosławni (573 tys.), grekokatolicy, ewangelicy, Świadkowie Jehowy i in. Przed wybuchem II wojny świat. Polskę zamieszkiwało 35 mln mieszk. (90 osób na km2); w wyniku wojny nastąpił spadek liczby ludności do 23,6 mln (1946); do 1980 duża dynamika rozwoju ludności była związana gł. z wysokim przyrostem naturalnym (1950?55 powyżej 19?), tempo wzrostu liczby ludności należało do najwyższych (po ZSRR) w Europie ? liczba ludności wzrosła do 35,7 mln, czyli o 43% (osiągnęła stan przedwoj. w poł. lat 70.); po 1980 tempo wzrostu liczby ludności znacznie spadło (niski przyrost naturalny: 9,6? ?1980, 4,1? ?1990, 1,1? ?1996), do 1996 liczba ludności wzrosła tylko o 3,1 mln i wynosiła 38,6 mln (stan 31 XII). Najwięcej ludzi zamieszkiwało województwa: katow. (3,9 mln), warsz. (2,4), gdań. (1,5), pozn. (1,4), było to 23,7% ludności Polski (8,3% pow. kraju), najmniej: chełm. (250 tys.), bialskopodl. (309), łomż. (354); 1996 średnia gęstość zaludnienia wynosiła 124 osoby na km2 (1946 ? 76 osób); do najgęściej zaludnionych 1996 województw należały: łódz. (730 osób na km2), warsz. (638 osób), katow. (589 osoby), najrzadziej zaludnione były: suwal. (46), łomż. (51), słup. (57) i bialskopodl. (58). Po II wojnie świat. w Polsce były 703 miasta (stan w dniu 14 II 1946), ich ludność stanowiła 31,8% ogółu mieszkańców; wyróżniało się 9 aglomeracji. W 1996 były 864 miasta, zamieszkiwane przez 61,9% ludności kraju; w okresie powoj. rozwijały się gł. miasta średnie (20?100 tys. mieszk.) i duże, w których 1996 mieszkało 80,4% ogółu ludności miejskiej (1950 ? 66%); były 42 miasta powyżej 100 tys. mieszk., w tym 5 powyżej 500 tys.; największe pol. miasto ? Warszawa (1628 tys. mieszk., 1996); inne duże m.: Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin, Bydgoszcz, Katowice; stanowią one centra 9 aglomeracji miejskich w pełni ukształtowanych, skupiających znaczną część ludnościowego potencjału produkcyjnego i usługowego, w tym usług wyższego rzędu (nauki, kultury, zarządzania); ponadto jest 9 aglomeracji kształtujących się: podsudecka, opol., bielsko-bialska, częstoch., staropol., lubel., białost., rzesz., legnicka. Wszystkie aglomeracje zajmują ok. 8% pow. kraju i skupiają ok. 33% ogółu ludności. Najwyższy stopień urbanizacji występował 1996 w woj.: łódz. (92,9%), warsz. (88,4%), katow. (86,6%), szczec. (76,2%) i gdań. (75,4%), najsłabiej były zurbanizowane woj.: zam. (31,5%), siedl. (32,6%), krośn. (35,1%). Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia; zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat (39% w 1950, 30,3% ? 1996), wzrasta natomiast udział ludzi w wieku powyżej 64 lat (odpowiednio ? 5,3% i 11,5%). Szczególnie niekorzystna jest struktura wieku na wsi ? do najstarszej grupy wiekowej (powyżej 64 lat) należy 13% mieszkańców. Następstwem przesunięć w strukturze wieku jest malejący (59,4% w 1980, 59,1% ? 1996) udział ludności w wieku produkcyjnym (kobiety 18?59 lat, mężczyźni 18?64 lata); w XX w. przeciętna długość trwania życia w Polsce wydłużyła się z ok. 50 lat w okresie międzywoj. do 68,1 dla mężczyzn i 76,5 lat dla kobiet w 1996. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet, na wsi ? 100 kobiet; w grupie wiekowej do 40 lat występuje nieznaczna nadwyżka mężczyzn nad kobietami, a w grupie powyżej 64 lat duża przewaga kobiet (166 na 100 mężczyzn). Realizowana w Polsce po II wojnie świat. (do 1990) polityka pełnego zatrudnienia oraz polityka gosp. oparta na dominacji sektora państw., ekstensywnej industrializacji i szybkiej urbanizacji stworzyła szeroki rynek pracy, sprzyjając aktywizacji zaw. ludności. W 1950?80 liczba ludności zawodowo czynnej wzrosła z 12,4 do 18 mln (o 50%), a liczba pracujących ? z 10,2 mln do 17,3 mln (o 70%). W 1990?96 grupa osób aktywnych zawodowo (pracujący i bezrobotni) osiągnęła 17,1 mln; w okresie tym nastąpiła zmiana polityki gosp. państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia; po raz pierwszy po II wojnie świat. wystąpiło w Polsce jawne bezrobocie. Liczba pracujących gwałtownie spadła ? 1990 o 0,7 mln, 1991 o 1,0 mln, 1992 o 1,3 mln, 1993 o 0,3 mln; 1994 po raz pierwszy w okresie przemian zanotowano wzrost liczby pracujących ? o ok. 0,3 mln; 1996 pracę miało ok. 15,8 mln osób; 1996 bez oficjalnej pracy pozostawało 2360 tys. osób (stopa bezrobocia 13,2%, w tym w dawnych woj. słup. 25,7%, suwal. 24,6%, koszal. 24,7%, olszt. 23,6%, elbl. 23,4%, wałb. 21,7%). W wymienionych województwach (poza wałb.) podstawową przyczyną tak dużego bezrobocia był upadek państw. i spółdz. gospodarstw rolnych ? zatrudnienie w państw. gospodarstwach rolnych spadło z 938 tys. osób (1980) do 282 tys. (1996). Najmniejsze bezrobocie występowało w woj.: warsz. (4,1%), pozn. i krak. (ok. 6 %), katow., biel. i wrocł. (poniżej 8,5%). W 1996 przemyśle pracowało 24,8% (20,7% w 1950) ogółu zatrudnionych, rolnictwie 26,7% (53,6% w 1950), handlu 12,6% (5,3%), w budownictwie 5,6% (5,0%); wzrastało zatrudnienie w handlu zagr., finansach i ubezpieczeniach, łączności. Najwięcej osób pracujących 1996 w przemyśle skupiały woj.: katow. (15,9% zatrudnionych w przemyśle kraju) i warsz. (7,1%) oraz woj.: łódz., pozn., bydg., gdań., krak., biel., wrocławskie. Do województw, gdzie udział pracujących w rolnictwie przekracza znacznie 50%, należały: zam. (64%), łomż. (59%), siedl. i bialskopodl. (po 56%).
REGIONY I GRUPY ETNOGRAFICZNE
Zasadniczy trzon ludności Polski stanowi ludność wywodząca swoje pochodzenie od zachodniosłow. plemion, zamieszkujących dorzecza Wisły i Odry w czasach kształtowania się państwa polskiego. Więź państw., wspólnota języka i bliskość kultury tych plemion spowodowały rozciągnięcie na ogół mieszkańców ziem Polski nazwy odnoszącej się początkowo do plemienia, które narzuciło innym swą hegemonię (łac. Poloni od pol. Polanie, później Polacy). W obrębie terytorium Polski przetrwał, z niewielkimi zmianami, co najmniej do końca XVIII w. związany z odrębnościami plemiennymi podział na regiony, które charakteryzują również rozbieżności w rozwoju gosp. i kulturalnym. Są to długo utrzymujące swoistą kulturę (również gwary) następujące dzielnice kraju: 1) Wielkopolska ? w dorzeczu Warty, pierwotne terytorium Polan; 2) Śląsk ? w dorzeczu górnej Odry; jako zwarty region ukształtował się dopiero w granicach państwa pol. z terytoriów drobniejszych plemion: Ślężan, Dziadoszan, Bobrzan, Gołęszyców, Opolan; 3) Małopolska ? w pasie wyżyn dorzecza górnej i częściowo środk. Wisły; dawne terytoria plemienne Wiślan i (hipotetycznych) Lędzian; późniejsze odrębności kulturowe Krakowiaków i Sandomierzan odpowiadają zapewne starszym strukturom etnicznym; 4) Mazowsze ? w krainie wielkich dolin nad środk. Wisłą i dolnymi biegami jej dopływów: Bzury, Pilicy, Narwi, Wieprza; 5) Pomorze ? w szerokim pasie pd. wybrzeża M. Bałtyckiego od ujścia Odry po Wisłę, oddzielone od Wielkopolski bagnami nad Notecią.
Powiązania tych terytoriów były różne. Silne związki kult. istniały np. pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, Śląskiem i Małopolską. Opóźnione w rozwoju gosp. Mazowsze zachowało jeszcze w XIX w. dużo cech odrębnych kulturowo. Na Pomorzu włączone w organizm państwa pol. grupy ludności zachodniosłow., których język znacznie się różnił od języka ogólnopol., stosunkowo późno zrosły się z pol. terytorium etnicznym (Kaszuby). Powstawały następne regiony, których ludność zachowała ? często do dziś ? pewne cechy kultury tradycyjnej. Na pn. kraju wyodrębniła się Warmia w granicach hist. posiadłości biskupów warmińskich i Mazury na pd. terenach dawnych Prus Książęcych (obie te ziemie były zasiedlane od XIV w. przez ludność pol. z Mazowsza i Kujaw); Kujawy, na obszarze między Wisłą a górną Notecią, wyłoniły się jako odrębna dzielnica w okresie rozdrobnienia feud. (przeł. XII i XIII w.); w tym czasie ukształtowały się również specyficzne cechy kulturowe mieszkańców ziem dobrzyńskiej i chełmińskiej. Na pn.-wsch. przez ludność mazow. zostało częściowo zasiedlone Podlasie (od wschodu rozwijało się osadnictwo ludności rus.), którego granice nie pokrywaja się z granicami terenu obecnie tą nazwą określanego. Na pd. wyodrębniły się już w średniowieczu Orawa i Spisz, obecnie podzielone granicą polit. między Polskę i Słowację.
Istniejące i nowo powstające jednostki etniczno-kulturowe ziem pol. zmieniały się w ciągu dziejów pod wpływem czynników zewn., a przede wszystkim w związku z rozwojem wewnętrznym. Na wytwarzanie się odrębności wpływały zmiany granic polit. i wewn. struktury wielonar. Rzeczypospolitej. Już w średniowieczu znalazły się na trwałe poza granicami państwa pol. tereny, których mieszkańcy ulegli stopniowo niepol. wpływom kulturowym. Przybysze z Niemiec, Niderlandów, a także ludność wołoska i in., osiedlali się na ziemiach pol., tworząc niekiedy zwarte grupy, które nawet po polonizacji zachowały pewne cechy własnej kultury i języka. Natomiast w XV?XVIII w. grupy ludności pol. zasiedlały ziemie litew. i ruskie. Wszystkie te procesy pozostawiły ślady w zróżnicowaniu etnicznym i kulturowym ziem polskich. Istotne znaczenie miały też podziały polit. w okresie rozbiorów. Odmiennie przebiegający w każdym zaborze proces uwłaszczania chłopów, nadania równych praw mieszkańcom miast, różnice stopnia uprzemysłowienia, wpływ rozmaitych systemów prawnych i adm. oraz oświaty w różnych językach itd. wpłynęły na utrzymujące się jeszcze w okresie międzywojennym różnice w obrazie kulturowym Polski.
W dawniejszych epokach hist. (a także współcześnie) tworzyły się grupy kulturowe dokoła miast stanowiących w różnych okresach ośrodki adm., gosp. i kult. (np. Opolanie na Górnym Śląsku, Lubliniacy wokół Lublina, Rzeszowianie wokół Rzeszowa). Zasięg oddziaływania wspomnianych ośrodków wyznaczał każdorazowo granice terytoriów związanych z nimi gospodarczo i kulturalnie. W zachowanych formach tradycyjnej kultury wsi (kultura materialna, sztuka, obyczaje) znajdują wyraz powiązania z tymi ośrodkami, sięgające nieraz ubiegłych stuleci. Niektóre grupy kulturowe i regiony zawdzięczają świadomość swej odrębności i jej odbicie w zachowanych elementach tradycyjnej kultury: 1) długotrwałej przynależności niektórych terenów do tych samych posiadłości feud. (np. Księżacy, Kurpie); 2) migracjom zwartych grup ludności w obrębie kraju (np. Mazurzy Wieleńscy) oraz napływowi grup obcych (np. olędrzy, bambrzy), zwł. jeśli sprzyjające izolacji tych grup warunki terenowe utrudniały ich rozkład; 3) opóźnieniu rozwoju gosp. i kult. w stosunku do innych terytoriów kraju (gł. tereny górzyste i leśne). Ślady tych wszystkich procesów hist. można odczytać w układzie regionów etnogr. ziem pol. w obrębie wymienionych na wstępie 5 dzielnic historycznych. W Wielkopolsce wyróżnia się m.in.: grupy Biskupian i Dzierżaków, na terytorium dawnej własności biskupów pozn.; napływowe grupy bambrów (pod Poznaniem) i olędrów, ludności niem. i hol. (spolszczonej) oraz pol., osadzonej na prawie olęderskim, jak również niewielkie napływowe grupy ludności z pogranicznych terenów Śląska (Ślężanie, Polanie, Chwalimiacy); żyjących między Wartą a Notecią Mazurów Wieleńskich; grupy ludności osiedlającej się od przeł. XVII i XVIII w. na terenie pogranicza lasów: Hazaków, Leśniaków, Borowiaków, Puszczan; na pograniczu Pomorza mieszkają Krajniacy, na pograniczu Kujaw ? Pałuczanie. Odrębną grupę stanowią Kujawiacy. Na wsch. od nich, na pr. brzegu Wisły, żyją Dobrzyniacy. Ludność pol. zamieszkującą terytorium zach. Wielkopolski, która na skutek podziałów polit. dopiero po II wojnie świat. powróciła do Polski, wiąże się z hist. ziemią lubuską. Przyjmując hist. podział Śląska na Śląsk Cieszyński, Górny i Dolny, z większych grup wyróżnia się: Ślązaków Cieszyńskich, Ślązaków właściwych, zw. niekiedy Górzanami, Ślązaków Opolskich, czyli Opolan, oraz górali śląskich.
W granicach hist. Małopolski wyraźnie zarysował się podział na Lachów ? na pn. od Pogórza Karpackiego (w tym wspomnianych już Krakowiaków i Sandomierzan), i górali ? mieszkańców pn. stoku Karpat. Obecnie skurczył się zasięg góralszczyzny. Północna granica zachowanych odrębności geogr. wsi górskich przebiega m.in. na linii Wadowice?Nowy Sącz. Na pd. od tej linii wyróżnia się, od zach.: górali żywieckich, babiogórskich, Orawian, Podhalan w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej pod Tatrami, Kliszczaków w Gorcach, górali szczawnickich, Spiszaków, Zagórzan w Beskidzie Wyspowym k. Mszany Dolnej i górali sądeckich k. Nowego Sącza. Wszystkie grupy góralskie wykazują podobieństwo typu gospodarki (w tym przede wszystkim gospodarki hod. i pasterstwa), kultury materialnej (m.in. charakterystycznego ubioru, podobnego, choć nie identycznego, u górali całego pasma Karpat i Bałkanów), folkloru i sztuki (zwł. muzyki i tańca). Na zróżnicowanie kultury tradycyjnej terenów położonych dalej na wsch. (częściowo już poza zasięgiem hist. Małopolski) ? okolic Sanoka, Przemyśla, a także Lubelskiego, wpłynęło ich pograniczne położenie i zmieniające się wpływy osadnicze i kulturowe, w tym silna w czasach nowoż. ekspansja żywiołu pol. na pierwotnie rus. (ukr.) tereny. Podobnie wyglądała sytuacja na Podlasiu, stanowiącym teren ekspansji osadnictwa mazow., zwł. drobnej szlachty. W pn. Małopolsce wyodrębnia się obecnie 3 większe regiony etnogr.: sandom., kiel.-świętokrzyski i radomski. Na terenie Mazowsza wyróżniają się swą kulturą tradycyjną ? strojem, zdobnictwem, folklorem, budownictwem, także gwarą ? Księżacy k. Łowicza i Kurpie nad Narwią (w tzw. Puszczy Zielonej), w mniejszym stopniu Kurpie Puszczy Białej, między Narwią a Bugiem, w okolicy Pułtuska. Mniejsze enklawy zachowanego i reaktywowanego dla zespołów regionalnych tradycyjnego ubioru i sztuki stanowią okolice Sannik, Garwolina, Kołbieli. Mazowsze płockie słabiej zachowało tradycyjną kulturę ludową. Dalej na pd. wyodrębnia się jeszcze region opoczyński o żywych tradycjach; na pograniczu Mazowsza, Wielkopolski i Śląska ? sieradzki. U pol. ludności autochtonicznej Mazur i Warmii występują powiązania z kulturą wsi kurpiowskich, jak również wpływy niemieckie. Na terenie Pomorza, oprócz podstawowej grupy autochtonicznej kaszubskiej (k. Kartuz) i Kociewiaków (k. Tczewa), wyróżnia się na pograniczu Kujaw Borowiaków tucholskich, k. Słupska ? nieliczną grupę Słowińców, a na terenie dawnej kolonizacji olęderskiej w delcie Wisły ? region Powiśla.
Różnice w zakresie kultury, gwary i odpowiadające im poczucie przynależności do poszczególnych grup regionalnych, silne jeszcze przed II wojną świat., w jej wyniku znacznie osłabły. Przesunięcie granic państwa, masowe procesy migracyjne doprowadziły do przemieszczania ludności różnych regionów i do coraz szybszego zaniku dawnych odrębności kulturowych. Proces integracyjny szczególnie silnie zaznaczył się na Ziemiach Zach. i Pn., zasiedlonych w znacznej mierze przez ludność pochodzącą z różnych dzielnic Polski i z terenów na wsch. od Bugu. W niektórych wypadkach zmieszanie się reprezentantów różnych regionów kulturowych prowadzi do wytwarzania się nowych, jeszcze niedokładnie zbadanych regionów o specyficznej kulturze; przeważa jednak oddziaływanie masowej kultury miejskiej, która dzięki radiu, telewizji i prasie niweluje również odrębności kulturowe tych dzielnic, w których nie było tak znacznych przesunięć ludności. W szczególności wielkie ośr. miejskie, przyciągające tysiące ludzi ze wsi, wpływają na ujednolicenie kulturowe coraz większych obszarów.
Gospodarka
W gospodarce II RP, tak jak w gospodarkach wszystkich krajów kapitalist., występował cykl koniunkturalny. Bezpośrednio po zakończeniu I wojny świat. procesy odbudowy, których finansowanie było możliwe dzięki inflacyjnej polityce rządu i banku centr., spowodowały szybki wzrost produkcji; istotne znaczenie miało też przyłączenie VI 1922 Górnego Śląska do Polski. Na jesieni 1923 Polska weszła w okres kryzysu gosp., który trwał do pocz. 1926, następnie produkcja przem. i rolna szybko rosły, co powodowało spadek bezrobocia i wzrost poziomu życia ludności. Na jesieni 1929 rozpoczął się okres wielkiego kryzysu gosp., najgłębszego w historii kapitalizmu. W Polsce spowodował on spadek produkcji przem. o 41%, wzrost bezrobocia do 43,5%, zmniejszenie płac realnych o 38%, spadek cen artykułów rolnych o 66%, zmniejszenie obrotów handl. z zagranicą. Kryzys trwał o 2 lata dłużej niż w większości państw (do 1935). Dopiero 1936 nastąpiło ponowne ożywienie, które w większym stopniu objęło przemysł (co było związane z polityką nakręcania koniunktury, zainicjowaną przez wicepremiera E. Kwiatkowskiego); rolnictwo nadal przeżywało trudności, gdyż poziom cen produktów rolnych był wciąż znacznie niższy niż przed kryzysem; ponowne załamanie cen tych produktów nastąpiło w końcu 1937. W 1938 produkcja rolna Polski była wyższa niż 1913, natomiast globalna wytwórczość przemysłu oscylowała wokół osiągniętego wówczas poziomu. O ile w części działów przemysłu występowały wyraźne procesy modernizacyjne, o tyle na wsi prawie ich nie odczuwano. Zasadniczym skutkiem wolnego tempa rozwoju gosp. w tym okresie był wysoki poziom bezrobocia w miastach i rosnące przeludnienie agrarne na wsi.
W okresie II wojny świat. na ziemiach wcielonych do Rzeszy wywłaszczono ponad 95% pol. posiadaczy gospodarstw rolnych oraz budynków mieszkalnych w miastach, wszystkich właścicieli przedsiębiorstw przem., transportowych, kredytowych i ubezpieczeniowych, ponad 90% właścicieli warsztatów rzemieślniczych i placówek handlu; w GG ? wszystkich Żydów, pol. właścicieli największych przedsiębiorstw przem., transportowych, kredytowych, ubezpieczeniowych i handl., kilkudziesięciu właścicieli majątków ziemskich oraz (w wyniku wysiedleń) kilkadziesiąt tysięcy rodzin chłopskich. Na ziemiach okupowanych IX 1939?VI 1941 przez ZSRR zgromadzenia lud. uchwaliły deklarację (27 X 1939 we Lwowie i 28 X w Białymstoku) o wywłaszczeniu właścicieli majątków ziemskich oraz upaństwowieniu przemysłu i banków; postanowienia te w większości zrealizowano XII 1939?IX 1940; władze sowieckie przejęły także handel, budynki mieszkalne, majątek większości stowarzyszeń oraz instytucji kult. i naukowych. Celem Niemiec była maksymalna eksploatacja zasobów gosp. ziem pol.; dotyczyło to zarówno przemysłu, który przestawiano na produkcję zbrojeniową, jak i rolnictwa, siły roboczej, transportu itd. W efekcie rabunkowej gospodarki zdolności produkcyjne znacznie zmalały; straty zwiększyły działania wojenne i masowe wywożenie urządzeń produkcyjnych do Niemiec. Zniszczenia majątku nar. szacowano na ok. 38% wartości (po I wojnie świat. na ok. 10%), a straty ludnościowe na przeszło 6 mln osób.
Po II wojnie świat. narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gosp. wzorowany na rozwiązaniach sowieckich; gł. jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagr.; równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i polit., przeprowadzono reformę rolną. Do 1949, w okresie odbudowy, pozwolono na działanie sektora prywatnego w przemyśle, usługach i handlu, ograniczając jednocześnie rozmiary przedsiębiorstw prywatnych (do 50 zatrudnionych). Po 1949 kierownictwo PZPR podjęło działania mające na celu dalsze upodobnienie systemu gosp. do wzorca sowieckiego; planowano całkowite wyeliminowanie sektora prywatnego: proklamowano ?bitwę o handel" i ?walkę z kułakiem" ? program objęcia wszystkich chłopów kolektywizacją rolnictwa wzorowaną na systemie sowieckim, znacjonalizowano resztki prywatnej własności w przemyśle. Działania te były tylko częściowo skuteczne, nie udało się bowiem zniszczyć prywatnej własności w rolnictwie (tak dalece odróżniało to Polskę od innych krajów komunist., że zyskało miano ?polskiej drogi do socjalizmu").
Zasadniczym narzędziem sprawowania kontroli nad procesami gosp. przez partię komunist. był system planów gosp.; tylko pierwszy z nich, plan trzyletni 1947?49, został w pełni wykonany; następne: plan sześcioletni 1950?55 i kolejne pięciolatki były wielokrotnie zmieniane i tylko częściowo realizowane. W miarę upływu czasu i zmniejszania się represyjności systemu polit. malała dyscyplina wykonywania planów, a ich system ulegał degeneracji. Sprzyjało temu powstanie silnych grup nacisku, związanych z przemysłem ciężkim, które toczyły z centr. planistą swoisty ?przetarg planistyczny" o przyznawane środki i narzucany poziom produkcji. Zmniejszenie stopnia kontroli sprawowanej przez władze centr. w pełni ujawniło się w latach 70., wraz z wprowadzeniem tzw. planów otwartych. Po 1989 zaprzestano konstruowania planów wieloletnich.
Narzucony Polsce system gosp. spowodował dysproporcje w rozwoju poszczególnych działów gospodarki ? szczególnie wyraźny był niedorozwój sfery usług (zwł. na wsi) i budownictwa mieszkaniowego, nadmiernie zaś rozbudowano przemysł ciężki. Powszechnie występowały tzw. wąskie gardła (niedobory towarów zarówno konsumpcyjnych, jak i wykorzystywanych w produkcji), które były szczególnie dotkliwe wobec bariery handlu zagr. (niedostateczny import). Powodowało to konieczność stosowania reglamentacji w różnych formach: od sklepów ?za żółtymi firankami" (w latach 50. i 60.) przez system przydziałów, np. mieszkań (trwale) i talonów na samochody (trwale), ale również na telewizory, pralki, lodówki (lata 50. i 60.), po system kartkowy obejmujący mleko, masło, mydło, buty (1 para na rok) i inne podstawowe artykuły konsumpcyjne (lata 80.). Zjawiskom tym towarzyszył rozwinięty ?czarny rynek". Nierównowagę tę w latach 70. pogłębiła nadmierna emisja pieniądza w stosunku do wartości dóbr i usług, powodująca tzw. nawis inflacyjny i przymusowe oszczędności.
W Polsce występował quasi-cykl gosp., wyrażający się zmienną wysokością udziału inwestycji w produkcie nar. brutto. Trwałym zjawiskiem w pol. gospodarce była tzw. presja inwestycyjna (dążenia do zwiększenia inwestycji), aczkolwiek jej przyczyny ulegały zmianie. W latach 50. i 60. do zwiększenia inwestycji dążyło zwł. kierownictwo polit., realizując swoistą ?misję rozwojową". Celem było uzyskanie maks. tempa wzrostu gosp. (element ideologicznej rywalizacji z krajami kapitalist.), zaś środkiem realizacji ? inwestycje w przemyśle ciężkim. W latach 70. i 80. presja inwestycyjna była wywierana gł. przez grupy nacisku związane z przemysłem ciężkim. Stosowały one taktykę wprowadzania do planów zaniżonych kosztorysów projektów inwestycyjnych, a po rozpoczęciu budów żądały zwiększenia przydziału środków inwestycyjnych na ich dokończenie; w efekcie realizacja inwestycji przedłużała się nawet do 20 lat. Wynikiem presji inwestycyjnej był wzrost udziału inwestycji w produkcie nar. i spadek udziału wydatków konsumpcyjnych. Powodowało to zmniejszenie płac realnych, narastanie niezadowolenia społ. i wreszcie bunty społ. (1956, 1970, 1980). Wybuchy społ. wymuszały korekty planów i krótkotrwałe zwiększenie udziału wydatków konsumpcyjnych w produkcie nar.; następnie, wskutek presji inwestycyjnej, udział wydatków konsumpcyjnych ponownie malał. W 1979 nastąpiło gwałtowne załamanie gospodarki kraju: produkt nar. brutto (PNB) zmniejszył się o 1%, a 1982 o 15% w porównaniu do 1980, by dopiero 1986 uzyskać poziom z 1980. Polityka forsownej industrializacji przekształciła gospodarkę Polski, lecz nie doprowadziła do istotnej zmiany jej pozycji międzynar.; w porównaniu z okresem międzywojennym nastąpił odczuwalny wzrost poziomu życia ludności wiejskiej i niewykwalifikowanych robotników, równocześnie jednak znacznie obniżył się poziom życia inteligencji i części wykwalifikowanych robotników; ceną tych przesunięć w strukturze dochodów była emigracja znacznej liczby fachowców.
Gospodarka komunistycznej Polski była ogromnie marnotrawna i nieefektywna; na uzyskanie 1 dolara USA PNB zużywano w latach 80. trzykrotnie więcej energii niż w RFN; beztrosko i bezkarnie marnotrawiono zasoby, prowadząc rabunkową gospodarkę (np. ekstensywna eksploatacja złóż siarki lub wydobycie węgla spod centrum Bytomia); nie liczono się z życiem i zdrowiem pracowników, utrzymując produkcję w zakładach przem., w których stężenie trujących substancji setki razy przekraczało dopuszczalne normy; lokowano wyjątkowo trujące przedsiębiorstwa w dzielnicach mieszkaniowych (wytwórnia azbestu w Łodzi); stosowano trujące materiały w budownictwie mieszkaniowym, niszczono środowisko naturalne. Trudne do oszacowania są szkody poczynione przez komunist. gopodarkę w psychice ludzkiej; zniszczono etos i etykę pracy, poszanowanie dla prawa, dążenie do perfekcji, innowacyjność, przedsiębiorczość. Ostatecznym efektem tych działań była całkowita destrukcja gospodarki, która, obciążona ogromnym długiem i niezdolna do konkurowania na rynkach świat., straciła zdolność do podtrzymywania komunist. systemu politycznego.
Prace nad koncepcją zmiany systemu gosp. zostały podjęte w 2. poł. 1989 przez rząd T. Mazowieckiego; gł. problemem był proces transformacji, tj. przejścia od anachronicznych struktur gospodarki komunist. do systemu rynkowego. W XII 1989 sejm przyjął przedstawiony przez L. Balcerowicza (wicepremier i min. finansów w kolejnych rządach IX 1989?XII 1991) pakiet 10 ustaw, zw. planem Balcerowicza. Podstawą były 2 cele strategiczne: zwalczanie hiperinflacji (351% w 1989 i 686% w 1990) i budowa rynkowego systemu gospodarczego. W odniesieniu do pierwszego celu zastosowano tzw. terapię szokową: zlikwidowano lub ograniczono dotacje budżetowe (w efekcie nastąpił kilkakrotny wzrost cen nośników energii, taryf kol. oraz związany z tym ogólny wzrost cen), ograniczono przyrost podaży pieniądza, m.in. przez silną kontrolę płac w sektorze uspoł. (podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń; zmiany w zasadach indeksacji płac, emerytur i rent, wpływające na ich mniejszy wzrost) oraz znaczne podwyższenie oprocentowania kredytów, przy równoczesnym ustaleniu dodatniej stopy procentowej dla depozytów oszczędnościowych. W procesie budowy gospodarki rynkowej wprowadzono wewn. wymienialność złotego (utworzono fundusz stabilizacyjny ? 1 mld dol. USA), zniesiono koncesje i ograniczenia w handlu zagr., w handlu wewn. wprowadzono wolne ceny (objęły one ok. 90% ogółu wyrobów i usług) oraz zlikwidowano system priorytetów i reglamentacji w obrocie zaopatrzeniowym między przedsiębiorstwami, zmniejszono ograniczenia w zakresie obrotu gruntami rolnymi i lokalami użytkowymi. Rozpoczęto również prace nad przekształceniami systemowymi, gł. w zakresie prywatyzacji i restrukturyzacji gospodarki oraz finansów (reforma bankowości, systemu podatkowego, tworzenie rynku kapitałowego).
Przebudowie gospodarki pol. towarzyszyła zmiana sytuacji zewn., m.in. rozpad ZSRR i głęboki kryzys gosp. w państwach tego obszaru, likwidacja RWPG (utrata tradycyjnych rynków zbytu i więzi kooperacyjnych) oraz zahamowanie tempa wzrostu gosp. w krajach rozwiniętych (ograniczenie możliwości eksportu pol. wyrobów i usług; wzmożona ekspansja towarów zagr. na rynek Polski; niezrównoważona wymiana w handlu zagr.).
W efekcie przeprowadzonych reform inflacja spadła do 60,3% w 1991, 43,0% w 1992, ok. 22% w 1995, ponizej 9 % w 1998; nastąpiło szybkie usunięcie niedoborów rynkowych, połączone z poprawą asortymentu i jakości towarów (początkowo był to gł. skutek importu, później zwiększał się udział wyrobów pol.), powstało wiele nowych rodzajów usług (np. firmy consultingowe, biura reklamowe, rachunkowe, maklerskie, prywatne kancelarie notarialne), wzrosła rola pol. pieniądza (redukcja inflacji i wprowadzenie realnej stopy procentowej zwiększyły znaczenie złotego jako środka oszczędzania), 1995 przeprowadzono denominację złotego (10 000 starych zł = 1 nowy zł), uwolniono kurs złotego, zostały spełnione wymagania Międzynar. Funduszu Walutowego dotyczące wymienialności waluty krajowej; ponadto nastąpiła geogr. reorientacja pol. handlu zagr. z rynków RWPG na OECD (1990?92 eksport na te rynki wzrósł o 78% ? ceny bieżące) oraz zmiana w strukturze gałęziowej gospodarki (udział przemysłu w tworzeniu produktu krajowego brutto zmniejszył się z 44,9% w 1990 do 27,1 % w 1996, rolnictwa z 7,2% do 6,0%, wzrósł natomiast udział usług z 37,5% do ponad 60%; ceny bieżące). Znacznie rozszerzyły się inwestycje zagr.; 1993 ich wartość osiągnęła ok. 2,6 mld dol. USA (w tym kapitału amer. ? 233 mln, austr. ? 195 mln, fr. ? 177 mln, niem. ? 140 mln), a w 1995 przekroczyła 5 mld dol. (w tym kapitał amer. ? 1,7 mld dol., międzynar. ? 860 mln dol., niem. ? 466 mln, wł. ? 378 mln, hol. ? 339 mln), 1998 ? 10 mld dol.; do największych inwestorów należą: IPC (USA), Fiat (Włochy), Pol.-Amer. Fundusz Przedsiębiorczości, Coca-Cola (USA), Eur. Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynar. Korporacja Finansowa (agenda Banku Świat.), Daewoo Group (Korea Pd.), Opel AG (Niemcy/USA).
Proces prywatyzacji przebiegał powoli w sferze produkcji (gł. przekształcenia własnościowe przemysłu państw.), szybko w usługach, zwł. ze względu na dużą rolę indywidualnej przedsiębiorczości oraz mniejszą kapitałochłonność tej sfery. Ustawa prywatyzacyjna (VII 1990) dotycząca przedsiębiorstw państw. określiła 2 podstawowe sposoby jej przeprowadzenia: prywatyzacja kapitałowa (przekształcenie przedsiębiorstwa w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa i sprzedaż akcji lub udziałów osobom trzecim), likwidacja przedsiębiorstw państw., realizowana ze względów ekon. (majątek firmy zostaje sprzedany, mienie pozostałe po likwidacji przejmuje Skarb Państwa) lub w celu prywatyzacji (majątek przedsiębiorstw zostaje sprzedany nowemu właścicielowi, wniesiony w postaci udziałów Skarbu Państwa do spółek lub oddany w leasing spółkom pracowniczym). W 2. poł. 1993 rozpoczęto realizację programu Nar. Funduszy Inwestycyjnych; wyznaczono spółki (zakłady państw. przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa) i przedsiębiorstwa (jeszcze nie przekształcone), których akcje lub udziały będą wniesione do funduszy, powołano Komisję Selekcyjną, ogłoszono przetarg na firmy zarządzające Funduszami oraz konkurs na kandydatów do rad nadzorczych Funduszy; proces realizacji programu powszechnej prywatyzacji przebiega powoli; 1994?95 zatwierdzono listę przeznaczonych do niego przedsiębiorstw; łącznie jest ich 512; dystrybucję świadectw udziałowych rozpoczęto na przeł. 1995 i 1996. 1997?98 nastąpiła wymiana świadectw na akcje Nar. Funduszy Inwestycyjnych. Prywatyzacją państw. przedsiębiorstw gospodarki rolnej zajmuje się Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, przejmująca ziemie i majątek likwidowanych (z przyczyn ekon.) gospodarstw. Trwające od 2. poł. 1990 do 1994 przekształcenia własnościowe objęły 4722 przedsiębiorstwa państw. (54% stanu z VI 1990), w tym 844 przekształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa (akcje 330 zostaną wniesione do Nar. Funduszy Inwestycyjnych, 359 spółek przeznaczono do prywatyzacji indywidualnej, a 155 ? do restrukturyzacji), 2231 otrzymało zgodę na likwidację, 1647 (użytkujących ok. 3 mln ha ziemi) włączono do Zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa (sprzedano lub wydzierżawiono ponad 770 tys. ha).
Brak rozwiązań systemowych dotyczących reprywatyzacji ? zwrotu byłym właścicielom lub ich spadkobiercom nieruchomości (zarówno budynków mieszkalnych jak i przedsiębiorstw) przejętych z naruszeniem prawa po 1944. Projekt rządowy wniesiony 1999 do sejmu przewiduje zwrot mienia w naturze, lub rekompensatę w formie bonów (z ograniczeniem do 50% wartości przejętego mienia).
W sferze przekształceń systemowych i tworzenia rynku finansowego nastąpiło umocnienie roli banku centr., skomercjalizowano banki państw., stworzono podstawy prawne do rozwoju sieci banków prywatnych i z udziałem kapitału zagranicznego. Powstała (1991) Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie; 1994 było na niej notowanych 36 spółek (16 w 1992), w 1999 ponad 200 spółek i funduszy.
W ramach reformowania systemu podatkowego wprowadzono (1992) powszechny podatek dochodowy od osób fiz. (w miejsce podatku od płac i podatku wyrównawczego) oraz (1993) w miejsce podatku obrotowego podatek od towarów i usług (VAT), a także akcyzowy; znowelizowano ustawę o podatku dochodowym od osób prawnych.
W pierwszych latach przechodzenia do nowego systemu gosp. występowały niekorzystne zjawiska społ. i gosp.; gwałtownie wzrosło bezrobocie ? 1990 objęło ono 6,3% osób zawodowo czynnych, 1993 ? 16,4%, spadały realne dochody ludności, 1990?91 znacznie obniżyły się: produkcja przem. (o 11,9% ? 1991), nakłady inwestycyjne, zwł. w budownictwie mieszkaniowym, oraz wartość produktu krajowego brutto (o 11,6% ? 1990, o 7,6% ? 1991). Od 1992 zaznacza się wzrost produkcji sprzedanej przemysłu o 3,9% ? 1992 (wg Klasyfikacji Gospodarki Narodowej ? KGN), o 6,4% ? 1993 (wg Eur. Klasyfikacji Działalności ? EKD), o 11,9% ? 1994), a także wzrost produktu krajowego brutto (2,6% ? 1992, 3,8% ? 1993, 5,2% ? 1995, 4,8% ? 1998); 1994?97 zanotowano spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych (do poziomu poniżej 2 mln) ? stopa bezrobocia wynosiła ok. 10,0%, od 1998 ponowny wzrost (ponad 11 %); wzrosła realna płaca w sektorze przedsiębiorstw, spadła w sferze budżetowej. Trudna sytuacja występowała w rolnictwie; od 1990 zmniejszała się wielkość roln. produkcji towarowej; 1991?94 średni roczny spadek wynosił 5,3% ? znacznie większy był w produkcji roślinnej niż zwierzęcej (głęboka susza 1992, 1994, zmniejszenie popytu na żywność); wzrosły obciążenia finansowe rolnictwa (podatki, opłaty, składki ubezpieczeniowe) w stosunku do wartości produkcji czystej brutto, nastąpiło znaczne zmniejszenie inwestycji rolniczych.
Narastało zadłużenie państwa; 1993 dług publiczny ogółem (zagr. i krajowy) wynosił 1339 bln zł (658 bln zł, 1991), tj. 86,0% produktu krajowego brutto (79,9%, 1991). Zadłużenie zagr., stanowiące ok. 73% całego długu (81%, 1991), nieznacznie spadło (licząc w walutach wymienialnych), m.in. jako skutek redukcji części długu przez państwa zrzeszone w Klubie Paryskim. Wzrastał natomiast dług krajowy (obligacje dolarowe, złotowe, bony skarbowe, kredyty w NBP, bankach komercyjnych i in.) ? z 126,6 bln zł 1991 (19% całego zadłużenia państwa) do 359 bln zł 1993 (27%); 1992 na obsługę długu publ. przeznaczono 9,5% ogółu wydatków budżetowych, 1994 ? 13,4%.
Komercjalizacja banków, przy ich niedostatecznym przygotowaniu profesjonalnym do pełnienia funkcji pośrednika finansowego w zakresie transformacji oszczędności na lokaty kapitałowe (długoterminowe kredyty inwestycyjne), spowodowała wadliwą selekcję portfela kredytowego i lawinę ?złych długów" (także wpływ tzw. szarej strefy gosp.), a w konsekwencji upadek niektórych banków (zwł. spółdz. i prywatnych) lub konieczność wprowadzenia zarządów komisarycznych. W pierwszych latach transformacji nie powstały powszechne, sprawnie działające pozabankowe instytucje pośrednictwa finansowego (fundusze inwestycyjne, emerytalne, kapitału podwyższonego ryzyka), co przy trudnym dostępie do kredytu bankowego sprawiło, że rynek kapitałowy stał się bardzo płytki i uniemożliwiał finansowanie znacznego wzrostu gospodarczego. Sytuacja zmienia się powoli od 1993; w tym czasie szybko rozwijał się pierwszy fundusz powierniczy Pioneer, niektóre tow. ubezpieczeniowe wprowadzają ubezpieczenia emerytalne; 1995 zgodę na rozpoczęcie działalności otrzymało Tow. Funduszy Powierniczych Korona (udziałowcy ? austr. bank Creditanst i pol. Bank Gospodarki Żywnościowej), starają się o nią: jedna z największych na świecie grup funduszy inwestycyjnych ? Franklin Templeton i kilka innych. W 2. połowie lat 90. przeprowadzono prywatyzację większości dużych banków państw. (m.in. Banku Handlowego w Warszawie) ? pakiety kontrolne zakupili inwestorzy zagraniczni.
|
|
|
