Nazwę "pozytywizm" zaczerpnięto z dominującego w myśli europejskiej od lat czterdziestych XIX wieku nurtu filozoficznego (zapoczątkowany przez Comte'a kotynuowany przez Taine'a, Milla, Spencera, Buckle'a, Darwina), który przeciwtawiał się metafizyce i budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dastępnych rozumowi, sprawdzalnych empirycznie. Jego podstawę stanowiło zaufanie do nauki (scjentyzm), wiara w możliwość wykrycia i dostosowania praw rządzących przyrodą także do rozwoju jednostek i grup społecznych (determinizm, ewolucjonizm).W takiej koncepcji pokolenie postyczniowe szukało podstaw teoretycznych programu walki o przebudowę struktury społeczno-ekonomicznej zdziesiątkowanego narodu oraz unowocześnienia gospodarki krajowej. W poglądach pozytywistów polskich wyrażny jest agnostycyzm i antyklerykalizm, szeroko pojmowany liberalizm, utylitaryzm, czyli dążenie do szczęścia jednostki powiązanego z pożytkiem społecznym (stąd kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów), kult pracy i wiedzy, które stały się podstawą rozwoju ruchu oświetowego.

Rok 1863 wyznacza początek pozytywizm polskiego, nie ma natomiast zgody co do daty końcowej, na ogół przyjmuje się, że pozytywizm skończył się w 1881 roku z chwilą ostatecznego bankructwa jego programu społecznego i politycznego.Nalezy jednak pamięć, że dojrzała twórczość pozytywistów tworzy nurt równoległy do młodzieńczej zdobywczej fazy modernizmu.

Pozytywizm polski miał swych poprzedników: pod względem programu społecznego byli to liczni "organicznicy", tj. zwolennicy legalnej działalności na polu gospodarki i kultury w Księstwie Warszawskim, Królestwie Polskim i Wielkim Kięstwie Poznańskim. Poprzednikami artystycznymi byli czynni nadal tzw. powieściopisarze krajowi.

Wystąpienia nowej generacji znane pod nazwą walki młodej i starej prasy, miały charakter kampanii publicystycznej,w której posługiwano się hasłami: pracy organicznej, wszechstronnego rozwoju organizmu społecznego(przy zachowaniu zasady realizmu politycznego, czyli rezygnacji przynajmniej na czyli głównie działalności oświatowej, wspierającej rozwój najniższych warstw społecznych. Oceniając ten program należy pamiętać, iż sami jego twórcy zaznaczali wielokrotnie, że ich program jest koniecznością, wyznaczoną przez aktualną sytuację polityczną.